Soğuk savaş döneminde Kürtçe yayın yapan radyolar

YÜKSEL DURGUT
İSTANBUL –

Sosyal iletişim ağları ile son zamanlarda haberleşmenin gücünü en iyi şekilde izler olduk. Twitter, Facebook, youtube, linkedin, myspace ve birçok sanal ve blog sayfasının yardımı ile birlikte Arap Baharının yakından takipçisi olduk. Üsame Bin Ladin’in Pakistan’da ele geçirilmesini saniye saniye twitter’dan, Arap Baharının atıldığı ilk tohumlarını facebook’tan ve ilk görüntülerini ise dünya televizyonlarından önce youtube’dan izledik.
Sosyal iletişimin olmadığı dönemlerde bu iletişimin tek kaynağı ise radyo ile verilen mesajlardı. FM radyo dalgalarından önce kısa ve orta radyo dalga yayınları ile mesajlar iletilirdi. Soğuk savaş dönemi ise bu mesajların en yaygın şekilde iletildiği dönemler olarak biliniyor. Tarihçi ve Yapımcı Ali Ağcakulu “Soğuk savaş döneminde kürtçe yayın yapan radyolar” çalışmasında Mezopotamya coğrafyasında yaşayan Kürtlerin mukadderatını, birlikte yaşadıkları Türkiye, Irak, İran ve Suriye’ye göre şekillendiğini ve büyük güçlerin, Kürtler üzerinden planlarını uygulamaya koyduklarını aktarıyor. Ağcakulu planıın uygulamasında en büyük propaganda aracının radyo yayınları olduğunu söyleyerek, “Geleceği şekillendirmek üzere yapılan planlarda, hem SSCB’nin etkisi ve desteği ile hem de ABD ve müttefiklerinin yönlendirmesi ve katkısı ile Soğuk Savaş Döneminde birçok yerde Radyo Yayınları yapılmıştır. Bu yayınların etkileri ise günümüzde devam ettitiği düşünülebilir” dedi.

Dördüncü Kuvvet medyanın ortaya çıktığı dönem itibari ile en etkili iletişim organı olan radyoyu Küresel Güçler çok etkili biçimde kullanmışlardır. Kürtçe Radyo yayınlarından hiçbirinin Türkiye üzerindeki etkisinin Erivan Radyosu kadar olmadığını aktararan Ali Ağcakulu, “İran’da yapılan Kürtçe Radyo yayınlarının hedef kitlesi öncelikle İran’da yaşayan Kürtler olmuştur. Halkı İran’a entegre etmek, hatta İranileştirmek, Kürt Milliyetçiliğinden uzak tutmak gibi hedefleri olmuştur. Kahire ve Bağdat Radyoları ise Kürt Milliyetçiliğine dair yayınları uzun vadeli olmamıştır. Arap Baasçılığını yerleştirmek için yayınlar yapmışlardır. Kürt Milliyetçiliğinin etkilerini azaltmaya çalışmış ve radyo yayınlarında Arapça ağırlıklı bir Kürtçe kullanmışlardır. Hedef kitle olarak Irak, Suriye ve İran’da yaşayan Kürtleri seçmişlerdir” dedi.
Erivan Radyosunun Türkiye’de yaşayan Kürtler üzerinde büyük etkileri olduğunu hatırlatan Ali Ağcakulu şunları söyledi: “Erivam Radyosu özellikle Kürtlerin kahramanlık destanlarına, Kürt Halk Hikâyelerine ve Mêm û Zîn gibi aşk hikâyelerine çok sık yer vererek halkın kültürel varlıklarının devam ettirilmesini sağlamıştır. Türkiye bu konuda zayıf kalarak dışarıdan doldurulmuşdur.

KÜRTLERE YÖNELİK RADYO YAYINLARI
İkinci Dünya savaşından sonra Ortadoğu’da birçok Kürtçe yayın yapan radyo istasyonu kurulmuştur.
AMERİKA’NIN ETKİSİNDEKİ RADYOLAR
Levant Radyosu
Beyrut’ta Fransız Hükümeti tarafından işletilen Levant Radyosu 5 Mart 1941’de yayına başladı ve haftada iki kez yarım saat Kürtçe haber ve müzik yayını yapıyordu. Radyo yayını 1 Nisan 1946’da, Lübnan hükümetine devredildiğinde sona erdirildi.
Şark el-Adna Radyosu
II. Dünya savaşı döneminde Britanya’nın kurduğu radyo istasyonu Şark el-Adna (Yakın Doğu Arap Radyosu) Bağdat Radyosundan önce yayına başladı ve savaşın bitimiyle de yayınlarına son verdi. Radyo haftada yedi saat ve Sorani lehçesinde yayın gerçekleştirdi.
Bağdat Radyosu (1939-1958)
En kalıcı Kürtçe yayın yapan Radyo olarak 1939’ da günde 15 dakika olan yayın saatini 1949’da 2saat 45 dakika olarak devam ettirdi.

İRAN RADYOLARI
İran, coğrafyamızda medyayı en etkili kullanan ülkelerin başında geliyor. Devletin kontrolünde olan radyo ve televizyon sayısı ise birçok Ortadoğu ülkesinden fazla. İran bu amaçla ülkesinde yaşayan Kürtlerinin dikkatini çekebilmek için Kürtçe radyo yayınlarına büyük önem vermiştir. Kürtçenin, Fars dilinin alt gruplarından birini oluşturması da İran’a bu konuda avantaj sağlıyor. İran’ın yıllardır etkili şekilde sürdürdüğü radyo yayınları ile Kürtçe Farsça’dan daha fazla etkilenmiştir.
İran’da ilk Kürtçe yayın Azerbaycan Özerk Cumhuriyeti’nin(1945-46) Tebriz Radyosunda başlamıştır. İkinci yayın 1946 yılında Mahabad’da yapılmıştır. Sovyet etkisiyle meydana gelen bu gelişmelerden rahatsız olan ABD, İran ile iletişime geçip, SSCB etkisini kırmak üzere çalışmalara başlayarak Ocak 1950’den sonra yapılan çalışmalarla Amerika’nın Sesi Radyosu ve İran Hükümeti arasında yerel yayın gerçekleştirmeye yönelik bir anlaşmaya varılmıştır. İran hükümeti bu anlaşma ile  1951’de Senendec’de bir verici kurmuş ve ardından ordunun kontrolünde Kürtçe yayınlar hayata geçirildi.
Kahire Radyosu ve Bağdat Radyolarının propagandalarının önüne geçmeye çalışan Tahran, beş adet radyo istasyonu kurarak karşı atağa geçmiştir.
Tahran Radyosu
Hergün bir saat Kürtçe yayın
Senendec Radyosu
Hergün üç saat Kürtçe yayın
Kermanşah Radyosu
Hergün iki saat Kürtçe yayın
Reza’iyeh (Urimiye) Radyosu
Hergün bir saat yerel lehçede yayın
Maşhad Radyosu
Çarşamba, Cumartesi ve Pazar 30 dakika yayın

SOVYETLERİN ETKİSİNDEKİ RADYOLAR

Kızıl Kürdistan Radyosu
1923-29 yılları arasında Sovyetler başkenti Laçin olan, Azerbaycan’da Otonom Kürt Eyaleti (batıda Kızıl Kürdistan) kurarak 1924 yılında ilk yayınını gerçekleştirdi.
Kahire Radyosu
Mısır 1957 yılında Irak’a karşı “Arapların Sesi” radyosuyla propaganda savaşı başlattı. Kahire Radyosu’nda yayımlanan ve Irak ile İran’da geniş bir dinleyici kitlesi bulan 45 dakikalık Kürtçe program ile Türkiye, İran, Irak, SSCB ve Mısır’ı protesto etti.
Bağdat Radyosu (1958’den sonra)
Bağdat Radyosu 1958’de monarşinin yıkılması ile komşu ülkelerdeki Kürtleri etkileyerek, güçlü bir politika aracına dönüştü. Irak Kürtleri radyo yayınında da Araplarla eşit hak talep etmişler ve 1961-75 yıllarında da Kürtler kendi gizli radyo istasyonlarına sahip olmuşlardır.
Tiflis ve Gürcistan Radyoları
Tiflis Radyosu 1946 yılında 30 dakika bilgi ve müzik programı gerçekleştirmiştir. 29 Eylül 1978’de Gürcistan Radyosunda ise haftalık 20 dakika haber programı “Deng u Be’sa” yayına başlamıştır.

Erivan Radyosu
Erivan Radyosu 1955 yılında Kürtçe test yayınına başladı.  Haftada bir gün ve 15 dakika yayını vardı. 1957 yılında radyo SSCB’nin resmi radyosu oldu. Ahmedê Gogê, 1981- 87 yılları arasında Kürtçe bölüm başkanlığı yaptı. Bu dönemde yayınlar günde 45 dakikaya indi. 1988’den sonra Kürtçe Bölümünün başına Keremê Seyad geldi ve günümüzde de bu yayınlar 30 dakika olarak devam ediyor.

Erivan radyosunun vericilerinin güçlü olması nedeni ile yayınları Erivan’dan Bağdat’a ve Orta Asya’ya kadar ulaşıyordu. Sovyetlerin resmi radyosu olan Erivan Radyosu, Moskova’dan yönetiliyor ve hür türlü haber ve yorum Kürtçe olarak Moskova’dan onaylanıyordu. Radyonun yayın politikasının temel mesajı ise şu şekildeydi. “Ortadoğu’da ve Kafkasya’da birçok ülkeye dağılmış milyonlarca Kürt Nüfusuna yönelik yayın yapan bir radyo yok ama Sovyetlerde sayıları sadece onbinlerle ifade edilen Kürtlere yönelik Kürtçe yayın var”  denilerek Kürtleri dost edinmek için mesaj verilerek Türkiye Kürtleri üzerinde büyük bir etki yaratmıştır.
Kürtçe yayın yapan diğer radyolarda Arap ve Acem çalgıları kullanılırken, Erivan Radyosu  Kürtlere ait çalgılar; Bilur, davul, zurna ve fiq kullanarak önemli bir yer etmiştir. Dil olarak ise Kürtçe (Kurmanci lehçesi) kullanılarak halkın daha iyi anlaması sağlanmıştır. Erivan Radyosunun Kürtçe yayınlarının en önemli taraflarından birisi de halk tarafından büyük beğeni kazanan Dengbejlere (Kürt ozanlar) yer vermesidir.
Erivan Radyosu Soğuk Savaş döneminde SSCB ile ABD arasındaki kıtalararası balistik füzeler ve nükleer silah üstünlük yarışı konusunda Kürtleri bilgilendiriyor ve Mele Mustafa Barzani’nin Irak ordusuyla yaptığı savaşları kahramanlık olarak anlatarak dinleyicilere aktararırdı.

GİZLİ RADYO YAYINLARI

Azerbaycan Demokrat Parti sponsorluğunda SSCB’den 1947-53 yılları arasında Sorani lehçesiyle yayın yapan radyo istasyonları gizli olarak Sorani Lehçesi ile İran’da ve Irak’ın bazı bölgelerinde yaşayan Kürtlere yönelik radyo yayınları olmuşlardır.
Seday-ı Milli-ye İran Radyosu
1959 yılında yayına başlamıştır. Sorani lehçesiyle yayın yapmıştır.
Radyo Peyk-i İran Radyosu
Doğu Avrupa’dan 1961- 76 yılları arasında Sorani Lehçesinde günde yarım saat yayın yapmıştır.
Deng-i Kürdistan Radyosu
1963-84 yılları arasında Irak Kürdistanı’ndan Sorani ve Kurmanci leçeleriyle yayın yapmıştır.
İran Kürdistan’ın Sesi
1973-75 yılları arasında Bağdat’tan Sorani Lehçesiyle yayın yapmıştır.
Kürdistan Yurtsever Birliği Radyosu
1983 yılında Irak Kürdistanı’ndan Sorani ve Kurmanci lehçeleriyle yayına başlamış ve devam etmektedir.
Deng-i Kürdistani İran Radyosu
1983 yılında Irak Kürdistanı’ndan Sorani lehçesiyle yayına başlamış ve devam etmektedir.
Dengişorisi İran Radyosu
1983 yılında Irak Kürdistanı’ndan Sorani lehçesiyle yayına başlamış ve devam etmektedir.

(Bu Söyleşi 2012 Yılında Cihan Medya Dergide Yayınlanmıştır.)